„Kapitan kuk” (1968, 1973, 2012)Kapitan kukKapitan kukKapitan kuk

Tak zaczyna się relacja z pierwszej polskiej wyprawy oceanicznej pod dowództwem kapitana Bolesława Kowalskiego. Kapitan Baranowski w roli kuka ma niezwykłe pole obserwacji – jako kapitan jest w stanie ocenić strategię dowódcy, a równocześnie jest blisko całej załogi, którą musi wykarmić. W rezultacie powstaje ciekawa opowieść o trudnościach długiego rejsu wyłamująca się ze sztampy dotychczasowych „książek porejsowych”.

Wydawnictwo Iskry, 1968, 1973

Recenzja Jerzego Wadowskiego w „Morzu” (03/1969)
„KAPITAN KUK” KAPITANA – KUKA
Wyprawa „Śmiałego” dookoła Ameryki Południowej ma już bogatą litreraturę. W trakcie wyprawy ukazywały się niemal nieustannie w dziennikach i czasopismach relacje z poszczególnych odcinków tej interesującej i pionierskiej dla polskiego żeglarstwa podróży. Jeszcze przed jej zakończeniem Tomasz Romer, uczestniczący w trawersowaniu Atlantyku, opublikował w serii Miniatury Morskie broszurkę pt. „Śmiałym” do Rio”.

W 1967 r. w tej samej serii wydano relację Jerzego Knabego : „Śmiałym” dookoła kontynentu”, prócz tego – również już po zakończeniu wyprawy – ogłoszono wiele wywiadów, wspomnień, a także fragmentów dzienników.

Biorąc więc do ręki wydaną w serii Dookoła Świata książkę Krzysztofa Baranowskiego można było spodziewać się, że zawiera ona powtórzenie lub rozwinięcie znanych już dobrze skrótowych relacji, że jedynie pomoże uporządkować zrodzony podczas lektur, nieco chaotyczny obraz podróży „Śmiałego”.

Tymczasem już pierwsze strony tej książki zapowiadają coś zupełnie odmiennego od dotychczasowych opisów nie tylko rejsów „Śmiałego”, ale żeglarskich podróży wogóle.
Dalsza lektura potwierdziła pierwsze wrażenie. Nie ulega wątpliwości, że otrzymaliśmy książkę nie typową, wolną od stosowanego raczej powszechnie szablonu żeglarskiej relacji, interesującą nie tylko jako opis dalekiej żeglugi. Baranowski pokazuje nam rejs żeglarski, tak jak jeszcze nikt go nie pokazał – jako przeżycie zespołu ludzi dobranych w gruncie rzeczy przypadkowo, stłoczonych na jachtowej mikroprzestrzeni i zmuszonych w ciągu wielu miesięcy nie tylko do obcowania ze sobą, ale i do podporządkowania upodobań oraz… temperamentów wymogom załogi lub woli kapitana.
Baranowski, jachtowy kapitan morski, aby tylko wziąć udział w wyprawie zgodził się pełnić funkcję kucharza. Funkcja ta wprowadziła go na znakomitą pozycję obserwacyjną. W kabuzie był – jedyny wśród załogi – praktycznie niezależny. Znajdował się poza układem jachtowej hierarchii i podziałem pracy żeglarskiej; miał pełną samodzielność i największą spośród załogi możliwość obiektywnej oceny postaw i wydarzeń. Nie pozostał jednak, i nie mógł pozostać, poza jachtową społecznością.

Z rozdziału na rozdział, a tym samym z miesiąca na miesiąc, obserwujemy jak coraz bardziej angażuje się w toczący się na jachcie spór postaw, nie zaniedbując jednak swych obowiązków.
Konflikt to nie błahy i żywo obchodzący nie tylko żeglarzy – amatorów, ale i profesjonalistów. Istota jego zasadza się w pytaniu, czy na statku znajduje się załoga (jako pojęcie jednolitej społeczności), czy też: kapitan i załoga? To ostatnie rozgraniczenie wyznaczone jest przede wszystkim rozmiarami i charakterem odpowiedzialności: za statek, za wszystkich na jego pokładzie, za przebieg, za wypełnienie planu rejsu.
Wobec ukazanego przez kapitana – kuka konfliktu nikt z czytelników nie pozostanie obojętny. Można przewidzieć,że ocena słuszności poszczególnych postaw formować się będzie w zależności od zasobu własnych doświadczeń w zakresie wymogów odpowiedzialności, kierowania zespołem ludzi, no i oczywiście – praktyki morskiej. Jest to główny konflikt, ale nie jedyny.

W tej małej społeczności formują się także i wśród „załogi” sympatyzujące ze sobą, bądź gdzieś w głębi serca niechętne sobie grupki. Te sprawy, choć już dyskretniej pokazane, również stanowią o oryginalności książki.

Wyjaśnijmy, aby nie było nieporozumień. Załogi „Śmiałego” nie stanowili ludzie kłótliwi. To tylko po raz pierwszy w polskiej marynistyce pokazana została największa trudność długotrwałego żeglowania – utrzymywanie stosunków między poszczególnym członkami załogi, na tyle poprawnych, aby sytuacja konfliktowa nie uniemożliwiła prowadzenia żeglugi. Że może do tego dojść – mieliśmy okazję w przeszłości stwierdzić.

Przecież zdarzyło się nawet, że po rozpoczęciu jednej z polskich wypraw oceanicznych jacht zabrany został jako ładunek okrętowy już z Casablanki, zaś skłócona załoga wróciła do kraju koleją.
    Konfliktów uniknąć nie sposób. Trzeba pamiętać, że na jachcie istnieje inny rodzaj dyscypliny i nieporównanie trudniej kapitanowi utrzymać załogę w pożądanej gotowości do pracy niż na statku handlowym, nie mówiąc już o okręcie wojennym. Może to prowadzić do pewnej przesady: w trosce o własny autorytet i w obawie o pomyślny przebieg rejsu. Jednak liczy się przecież to ostatnie.

Wyprawa „Śmiałego” skończyła się szczęśliwie i przyniosła powodzenie. Czy osiągnęłaby ten sam rezultat z innym kapitanem? Na pewno, tak. Czy jednak z każdym kapitanem? Na pewno, nie. I ostatnie pytanie: gdyby kto inny był kapitanem „Śmiałego”, czy na jachcie nie dochodziłoby do konfliktów? Na pewno by nie zdołano ich uniknąć.
     Istota rzeczy tkwi bowiem, i to Baranowski pokazał znakomicie, w stopniu trudności samego rejsu. W tym, że dokonała go załoga licząca sześciu, a na niektórych odcinkach nawet pięciu żeglarzy, na jachcie obsługiwanym w żegludze bałtyckiej przez… czternastu ludzi. Nie będzie więc przesadą, jeśli się powie, że każdy z członków załogi „Śmiałego” pracował za trzech. A rejs piętnastomiesięczny, to nie kilkutygodniowa wyprawa do zachodnioeuropejskich portów. Aby się powiódł, załogę musieli stanowić ludzie twardzi – i twardy musiał być kapitan.
Książka Baranowskiego nie jest dziennikiem podróży.Tworzą ją relacje czasami utrzymujące ciągłość czasu i akcji, czasami przedzielone niewiadomym. Wydaje się, że autor rozmyślnie pomija szczególy prac badawczych prowadzonych przez naukową ekipę „Śmiałego”. Choć wyraźnie brak obszerniejszych informacji o realizacji „geograficznej” części programu wyprawy można to kapitanowi-kukowi darować. Nie brał on bezpośredniego udziału w wypełnianiu tych zadań, może więc słuszanie postąpił pozostawiając je na uboczu swych zamierzeń pisarskich.
Trzeba mieć do niego pretensję o zbyt fragmentaryczny opis drugiej części trasy „Śmiałego” – żeglugi po Pacyfiku. Poczynając od wyjścia z fiordów Patagonii niemal nic o niej nie wiemy.. W tym też momencie rozsypuje się konstrukcja książki, jak gdyby na skutek chęci szybkiego jej ukończenia. Przypadkowe migawki i obrazki z odwiedzanych portów nie mogą zastąpić istotnej w treści i przemyslanej relacji… z kambuza.
   Krzysztof Baranowski napisał najciekawszy z polskich reportaży żeglarskich. Uznając to, trzeba pamiętać, że „Kapitan kuk” jest już jego drugą książką (pierwsza: „Hobo” 1965 Iskry), nie można więc wybaczyć mu debiutanckich błędów.Tym bardziej,ze we fragmentach opowieści o „Śmiałym” pokazuje, iż jest zdolny do przekroczenia granic dziennikarskiego reportażu. Zabrakło mu… cierpliwości.
Po Romerze, Knabem i Baranowskim anonsowano już relację o rejsie „Śmiałego” pióra Bronisława Siadka. Brak jednak dotychczas zapowiedzi wydania książki kapitana jachtu, Bolesława Kowalskiego. Że potrafi on ciekawie pisać, wiemy z „Wyprawy „Koral””. W grudniowym numerze „Morza” ogłosił swój świetny opis przejścia Cieśniną Magellana. Miejmy więc nadzieję, że doczekamy się również i tej relacji,a w niej nie tylko srawozdania z żeglugi, ale i obrazu jachtowej społeczności i jej problemów widzianych oczami Kapitana-kapitana. Życzenie nasze w niczym nie umniejsza wysokiej oceny atrakcyjności lektury „Kapitana-kuka”.

                                                                  Jerzy Wadowski